به گزارش خبرنگار ويژه‌نامه محّرم باشگاه خبرنگاران هر ساله همزمان با حرکت کاروان حسين بي علي(ع) از مکه به سمت کربلا، دل عاشقان و ارادتمدانش نيز بي تابي کرده و از انتظار به سمت محرم حرکت مي‌کند.
در اين ماه که اشک روزهاست در گوشه دل بي قراري مي‌کند، رواق شيشه‌اي چشم دل را جلا داده و روي گونه‌هاي مشتاقان، شيدايي مي‌کند.
آري، ديگر نيازي نيست کسي فرمان دهد يا اطلاعيه‌اي از جانب ارگان، تشکل، يا نهادي صار شود که صداي زنگ کاروان اسرا از فرسنگ‌ها فاصله گوش دل را مي‌نوازد، بلکه دل فرمان مي‌دهد و بهترين بهانه براي ابراز دلدادگي و اثبات آزادگي مهيا مي‌گردد.
در اين ماه، مردمان سخت‌کوش ايران اسلامي با توجه به فرهنگ، آداب و سنن مختلف به عزاداري پرداخته و هر کدام به نوعي در لوح زرين "تاريخ عاشقي" خط مي‌نگارند.
مردم استان اردبيل نيز در اين رهگذر با تمام قد ظاهر شده و با جانفشاني خود سنگ تمام ميگذارند.
استان اردبيل يکي از استان‌هاي شمال غربي ايران است که مساحت آن 17 هزار و 953 کيلومتر مربع بوده و با 9 شهرستان، 25 بخش، 21 شهر و 66 دهستان جمعيتي بالغ بر يک ميليون و 248 هزار و 488 نفر دارد.
مردم استان اردبيل همانند ساير نقاط کشور از آداب و رسومات خاصي براي عزاداري برخوردار هستند که در اين ميان آيين طشت‌گذاري از مهمترين آيين‌ها بوده و چه بسا استان اردبيل به اين مراسم شناخته مي‌شود.
يکي از قديمي‌ترين سنتها و مناسک ايراني است که جمع کثيري از مردمان آذري زبان ايران با اين آيين به پيشواز عزاداري ماه محرم مي‌روند.
طشت‌گذاري که به ياد لبان تشنه حضرت اباعبدالله الحسن(ع) و ياران باوفايش برگزار مي‌شود، مراسمي است سنتي که عمدتاً در ايام محرم وعمدتاً در شهرستان اردبيل برگزار مي‌شود.
در آيين طشت‌گذاري که خواستگاه اصلي آن اردبيل مي‌باشد، طشت‌هاي آب را که نمادی از فرات است در مساجد و حسينيه‌ها مي‌آورند و اين اقدام به تاسي از اقدام سرور و سالار شهيدان و يادآور رفتار جوانمردانه امام حسين(ع) در مقابل سپاه "حر" است که به روايتي آن حضرت در روز 25 ماه ذالحجه سال 60 هجري قمري آب مشک‌ها را در طشت‌ها ريخته و تمام لشکر حر و اسبان آن‌ها را سيراب کردند.
-علت بر گزاري آيين طشت‌گذاري
درارتباط با علت و دليل برگزاري مراسم طشت‌گذاري نظرات و احتمالات مختلفي وجود دارد، عده‌اي اعتقاد به اين دارند که با انجام اين مراسم اهميت آب و جايگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار گيرد.
برخي مورخان با توجه به مسير حرکت کاروان حضرت حسين بن علي(ع) از مکه به سمت کربلا مي‌گويند "براساس روايت‌‌هاي تاريخي، کاروان کربلا قبل از رسيدن به دشت نينوا توسط سربازان "حر بن یزید رياحي" در منطقه‌اي به نام "زلاله" متوقف شده است که در اين محل سالار شهيدان عيلرغم کمبود آب دستور ميدهند طشت‌ها توسط آب‌هاي موجود در مشک‌ها پر شود تا هم ياران حسين(ع) و هم سربازان "حر بن یزید رياحي" از آن استفاده کنند و نيز احشام موجود در هر دو کاروان سيراب شوند.
-تاريخچه برگزاري آيين طشت‌گذاري
هر چند مراسم طشت‌گذاري از دوران صفويه در اردبيل برگزار مي‌شود و قدمتي چندين ساله دارد اما در دو سه دهه اخير برگزاري اين مراسم در ساير شهرهاي استان و برخي استان‌هاي همجوار همچون آذربايجان‌شرقي، آذربایجان غربي و زنجان مورد توجه قرار گرفته است.
اين مراسم که به نوعي عزاداري در رثای اهل بيت(ع) را نشان مي‌دهد چند سالي است که در استان‌هاي غير از استان‌هاي آذربايجان نيز مورد توجه قرار گرفته و طي دو سال اخير در ورامين، مازندران و ... برگزار مي‌شود.
براساس متن کامل و قديمي دعاي طشت‌گذاري که به صورت تلفيقي از زبان فارسي، ترکي و عربي نوشته شده است، مي‌توان حدس زد آيين طشت‌گذاري ريشه در عصر صفويه داشته باشد.
*محل قرار گرفتن طشت در مساجد
برخي مورخان به اين باورند که احداث جايگاه طشت در مساجد اردبيل بعد از روي کار آمدن حکومت صفويه انجام شده است.
يکي از ويژگي‌هاي معماري مساجد اردبيل اين است که در مساجد جايگاه و سکوهاي خاصي وجود دارد که براي اين منظور استفاده مي‌شود و جايگاه مخصوص طشت در يکي از اضلاع ديوار مساجد به صورت "طاق‌نما" ايجاد مي‌شود و در طول سال طشت‌ها روي اين سکو قرار دارد، البته ممکن است اين طشت‌ها در خانه کسي که نذر کرده قرارداشته باشد که در اين صورت دسته‌هاي عزاداري به آنجا مراجعه کرده و پس از انجام عزاداري طشت‌ها را برداشته و به طرف برگزاري مراسم مي‌روند.
جالب است بدانيد قديمي‌ترين طشت موجود در مساجد اردبيل متعلق به مسجد بازار چاقوسازان است که قدمت آن به عصر "شاه عباس اول" باز مي‌گردد.
در داخل اين طشت نقش و نگار گياه و ماهي حک شده و در لبه آن نيز عبارات و تاريخ " وقف نمود به حضرت عباس(ع) 1038 " نقش بسته است.
عاشقان حضرت اباعبدالله‌الحسين(ع) بعد از انجام اين مراسم آب موجود در تشت‌ها را برداشته و به عنوان تبرک به منزل‌هايشان مي‌برند تا استفاده کنند، چون معتقدند استفاده از اين آب که متبرک شده به شهيد"لب‌عطشان دشت نينوا" شفا بخش است.
همزمان با عاشورای حسینی، گروه‌های كثیری از عاشقان اهل بیت(ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیین‌های شبیه‌خوانی، تاریخ دشت كربلا را برای عزاداران ترسیم می‌كنند.
آیین‌های سنتی شبیه‌خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده‌دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شكوهی خاص اجرا می‌شود.
مراسم شبیه‌خوانی به دو نوع ثابت و سیار به اجرا درمی‌آید و در عزاداری روز عاشورا گروه‌های شبیه‌خوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان‌های شهر صحنه‌های كربلا را روایت می‌كنند.
در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران و اهل بیت امام حسین(ع) در یك گوشه و لشكریان "عمرسعد" ملعون در گوشه‌ای دیگر قرار می‌گیرند و با ورود اصحاب امام به كارزار حماسه كربلا و درنهایت با شهادت امام حسین(ع) و شبیه‌خوانی به انجام می‌رسد.
در اغلب مناطق ايران بوِيژه در استان‌هاي آذري‌نشين خصوصا استان اردبيل در ايام تاسوعا و عاشورا ده‌ها گروه شبيه‌خواني در تمامي روستاها و شهرها، صحنه‌هاي كربلا را با زبان نظم و نثر به زيبايي هر چه تمام‌تر براي عزاداران ارائه مي‌كنند و اشك جاري بر گونه‌هاي تماشاگران عمق تاثيرگذاري تعزيه را به نمايش مي‌گذارد.
شبيه‌خواني در گذشته‌اي نه چندان دور به عنوان بهترين نوع تعزيه در ماه‌هاي محرم و صفر در اماكن مختلف شهرهاي استان اردبيل به اجرا در مي‌آمد.
تعزيه" جناب مسلم(ع)"، تعزيه "خروج امام از مدينه"، تعزيه "حر بن يزيد رياحي"، تعزيه" تنور خونين"، تعزيه" ساربان"، تعزيه "تشييع پيكر شهداي كربلا توسط قبيله بني‌اسد"، تعزيه "شهادت علي‌اكبر(ع)" و تعزيه "اسارت اهل بيت امام" از جمله شبيه خواني‌هايي بود كه در گذشته به ترتيب در ايام محرم به اجرا در مي‌آمد اما امروزه تنها در ايام تاسوعا، عاشورا، دوازدهم محرم و اربعين مراسم شبيه‌خواني برپا مي‌گردد.
روز عاشورا اوج برپايي مراسم شبيه‌خواني در مناطق مختلف استان اردبيل مي‌باشد و در اين روز تقريبا در تمامي روستاها و ميادين مختلف شهرها اين مراسم برپا مي‌گردد.
تاريخچه شبيه‌خواني در اردبيل به دوره صفويه برمي‌گردد و برخي "شيخ صفي‌الدين اردبيلي" جد سلاطين صفوي را بنيانگذار آن مي‌دانند.
"آدام اولئاريوس" يكي از جهانگردان اروپايي در عصر صفويه سفري به اردبيل داشته و در سفرنامه خود در مورد مراسم شبيه‌خواني چنين مي‌نويسد:"با طلوع آفتاب صف تدفين حسين(ع) به راه افتاد، علم‌ها را به اهتزاز درآوردند و با شترها و اسب‌هاي پوشيده از پارچه آبي در شهر به گردش پرداختند، از روپوش‌ها، تيرهايي آويزان بود و اين تيرها مظهري بودند از تيرهايي كه دشمن بر حسين (ع) زد، در پشت شترها و اسبها پسر بچه‌هايي نشسته بودند كه تابوت خالي حمل مي‌كردند براي اينكه فرزندان اسير حسين(ع) را به خاطر آورند - سر و لباس آن‌ها پر از كاه بود، در پشت اسب‌هاي ديگر عمامه‌هاي زيبا، تير و كمان و تيردان‌هاي مملو از تير بود، اين‌ها نماينده سلاح‌هاي حسين(ع) بودند."
شبيه‌خواني معمولا توسط عده‌اي از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازيگران آن به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
1- موافق‌خوانان، معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب اباعبدالله(ع) را اجرا مي‌كنند، گويش آن‌ها ادبي بوده و بصورت نظم سخن مي‌گويند و مطالب خود را بصورت آهنگين روي دستگاه ماهور و گوشه‌هاي آن ادا مي‌كنند.
2- مخالف‌خوان‌ها، دسته ديگرند كه عمر سعد، شمر و لشكريان يزيد را شامل مي‌شوند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صداي بلند، خشن و خوفناك ادا مي‌كنند.
موسيقي، بويژه ابزارهايي مانند طبل و شيپور نقش اساسي در ايجاد شور و هيجان در شبيه‌خواني بر عهده دارد.
نسخه‌هايي كه مورد استفاده شبيه‌خوان‌ها و تعزيه‌گردان‌ها قرار مي‌گيرد تماما نثرها و نظم‌هايي هستند كه از گذشته به امانت دست بدست و سينه به سينه منتقل شده‌اند.
سرايندگان اشعار تعزيه كاملا مشخص نيستند اما نكته مهم اين است كه مطالب و تاريخ واقعه كربلا بطور دقيق در شبيه‌خواني‌ها مشاهده مي‌شود و گروه اجرا معمولا حساسيت ويژه‌اي در مورد اينكه تعزيه اجرا شده حتما منطبق بر واقعيت‌هاي حادثه كربلا باشد به خرج ميدهند.
در اين حال در گذشته تعزيه‌خوان‌ها و تعزيه‌گردان‌هاي قديمي، نفوذ هنرهاي مدرن بويژه تئاتر مدرن، گسترش وسايل ارتباط جمعي و عدم اقدام اساسي در زمينه حمايت از گروه‌هاي مردمي خطراتي است كه شبيه‌خواني سنتي را مورد مخاطره قرار داده است.
هر شهري در روزهاي تاسوعا و عاشورا برنامه خاص و ويژه‌اي دارد و هر كس به تناسب يافته‌ها و دريافت‌هاي خود به عزاداري مي‌پردازد.
در اردبيل نيز روزهاي تاسوعا و عاشورا برنامه‌هاي خاصي اجرا مي‌شود که برنامه شمع‌گرداني يكي از اين مراسم‌هاست كه در آن عزاداران 41 شمع را به نيت 41 مسجد اردبيل در تشت‌هاي مخصوص هر مسجد روشن مي‌كنند.
شمع‌گرداني فردي و جمعي صورت مي‌گيرد و گاه دسته‌هاي عزاداري بزرگي هم تشكيل ميدهند، عموما با پاي پياده اين كار انجام مي‌شود و در مورد قدمت آن حرف و حديث گوناگون است اما طبق برخي نقل و قول‌ها مربوط به 300 سال پيش مي‌شود كه بنيان گذارده شده است و قديمي‌ها معتقدند در اردبيل 41 باب مسجد وجود داشته كه اين كار هم براي نذر تاسوعا و طلب شفاعت از سقاي كربلا و همراهي با همراهان حسين(ع) در شب تاسوعا انديشيده شده و هم منبعي بوده براي تامين روشنايي مساجد در طول سال كه از شمع‌هاي جمع شده براي روشن نگاه داشتن فضاي مسجد استفاده مي‌شده است.
لازم به ذکر است اين مراسم در اکثر مناطق آذري‌نشين کشورمان برگزار مي‌شود که استان آذربايجان شرقي نيز از جمله استان‌هاي است که آيين شمع گرداني در آن برگزار مي‌شود با اين تفاوت که به اين مراسم در اذربايجان‌شرقي "شمع‌پايلاماخ" مي‌گويند.
براساس اين آيين که در غروب روز نهم محرم(تاسوعا) در اكثر نقاط آذربايجان‌شرقي برگزار مي‌شود هر كسي كه در طول سال براي گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنين شبي به درب 41 مسجد مي‌رود و در هر كدام يك شمع روشن مي‌كند.
معمولا صاحبان هيات‌ها از قبل جايگاهي را به اين منظور مشخص مي‌كنند كه محل افروختن شمع است.
درآيين "شمع‌پايلاماخ" آذربايجان شرقي نيز رسم است كه حاجت‌مندان با پاي برهنه اين رسم را انجام دهند.
شمع‌پايلاخ يعني توزیع شمع بين کساني که نذر کرده‌اند.
بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف استان اردبيل بازآفرینی می‌شود.
برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیر و پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته‌ي عزاداران می‌گردانند.
مردم خداجوي اردبيل بنا به احترامي که به اهل‌بيت(ع) دارند با بازسازي صحنه‌هاي روز عاشورا سعي مي‌کنند مصائب و سختي‌هاي ذريه پاک پيامبر‌اکرم(ص) را تداعي کرده و با خود عهد ببندند که اماما در تمام حالات تو را درک کرده و با تو و خداي تو خواهيم بود.
اين استان همانند سایر نقاط ایران با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کند.
مردم اردبيل عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفر اباعبدالله الحسین(ع) داشته و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند.
مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو با مرغ مبادرت می‌ورزند، بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.
پخش شربت، انواع نان‌ها و شیر گرم، چای نیز در زمره نذورات عاشقان و ارداتمندان حضرت اباعبدالله(ع) در سطح استان اردبيل قرار گرفته است.
بعضی از خانه‌ها هیات‌های خود را برای صرف صبحانه‌ای مفصل مرکب از سرشیر، ماست،کره، شیر و انواع مرباها و نان‌های روغنی و مغزدار دعوت می‌نمایند و بعضی‌ها هم برای ناهار تدارک دارند.
همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس(ع) و فاطمه زهرا(س) و سایر ائمه(ع) توسط حاجت‌مندان که حاجت روا شده‌اند، متداول است.
برگزاري عزاداري‌هاي ماه محرم در اردبيل از گذشته بر اساس اسلوب و روش‌هاي خاصي بوده و هر يك از محلات و دستجات عزاداري اردبيل بر اساس وظايف و شيوه خاص خود كه با كمترين تغييراتي از گذشته‌ها به يادگار مانده است، صورت مي‌گيرد.
جالب اين است كه افزايش روز به روز محلات و دستجات عزادراي در اردبيل اين نظم خاص را برهم نزده و اين عزاداري‌ها همچنان با شور و نشاط گذشته در اردبيل جريان دارد.
عزاداري‌هاي حسيني در اردبيل همچنان بر حول و محور محلات ششگانه اردبيل كه يادگار گذشته دور مي‌باشد، انجام مي‌گيرد و اين محلات اصلي با زير شاخه‌هاي خود به ترتيب در روزهاي مشخصي از محرم براي ابراز عشق و علاقه خود به ساحت اباعبدالله الحسين(ع) روانه خيابان‌ها و در نهايت بازار اردبيل شده و شب‌ها نيز با حضور در مساجد مختلف به عزادراي مي‌پردازند.
بر اساس يك سنت تاريخي ،حركت عزاداران در روزهاي عزاداري در بازار به اين ترتيب است كه در رديف اول سينه‌زنان و يا زنجير‌زنان به همراه پرچم دسته، در رديف بعدي پرچم محله و سپس گروه طبال و در رديف آخر نيز در صورت وجود اسب گروه اسب‌رانان صورت مي‌گيرد.
ترتيب حركت عزادارن در شب‌هاي دهه اول محرم نيز به ترتيب گروه طبال در رديف اول، پرچم دسته‌هاي سينه‌زني يا زنجير‌زني در رديف دوم و دسته سينه‌زنان يا زنجير‌زنان در رديف آخر مي‌باشد.
از روز دوم محرم حركت دستجات عزاداري محلات ششگانه اردبيل با زيرشاخه‌هاي خود در خيابان‌ها و بازار اردبيل آغازمي‌شود .
محلات ششگانه اردبيل به ترتيب شامل محله "گازران"، "محله سرچشمه"، "محله عالي‌قاپو"، "محله پيرعبدالملك، "محله اوچدوكان" و محله "طوي" مي‌باشد كه محلات "گازران"، "سرچشمه" و "عالي‌قاپو" با عنوان نعمتي و محلات "اوچدوكان"، "طوي" و "پيرعبدالملك" با عنوان حيدري مشهور هستند .
به گفته ريش‌سفيدان محلات ششگانه از بين اين محلات محله "طوي" با محله" گازران" (اونچي ميدان) محله "اوچدوكان" با "سرچشمه" و محله "پيرعبدالملك" با محله "عالي‌قاپو" (دروازه) محلات برادرخوانده يا هم رتبه خوانده مي‌شوند.
اين محلات از روز دوم ماه محرم تا هشتم اين ماه به ترتيب هر كدام در روزهاي مشخص با حضور در خيابان‌هاي مركزي شهر اردبيل و سپس با حضور در بازار اردبيل به عزاداري مي‌پردازند.
عزاداري در بازار اردبيل از دوم محرم تا هشتم محرم انجام مي‌پذيرد و يك روز جمعه ما بين دوم الي هشتم محرم تعطيل است و به اين دليل عزاداري در بازار سرپوشيده و قديمي انجام نمي‌گردد.
يکي از آيين‌هاي عزاداري منحصر به فرد در استان اردبيل حضور ورزشکاران نامي در عزاداري است، از جمله اين افراد مي‌توان به حاج حسين رضازاده پهلوان و علي دايي قهرمان دو چهره بين‌المللي ورزشي اين استان اشاره کرد.
حضور جهان پهلوان رضازاده در بين مردم و برافراشتن پرچم حضرت ابالفضل(ع) شکوه خاصي دارد که عاشقان حضرتش از ديدن اين منظره به وجد مي‌آيند و به اين مي‌انديشند که دست به دامان اوليا خدا شدن چقدر دلنشين است.
در هر حال سخن گفتن از آيين و رسم و رسومات عاشقان سرور و سالار شهيدان که هرکدام به طريقي اين عشق را تفسير مي‌کنند کار آساني نبوده و چه بسا امکانپذير نيست.
در اين ميان هستند کساني که عاشقانه در نهاد خويش با خدا خلوت کرده و براي عزيزترين کسش که همان حسين(ع) باشد اشک ريخته و آنگونه که شايسته است عزداري مي‌کنند، ولي کسي از آن خبر نداشته و حتي نمي‌داند چنين عشقبازي وجود دارد.
استان اردبيل با وجود شعراي عاشورايي همچون منزوي، يحيوي، سيفي و مداحان عاشورايي همچون موذن‌زاده، تمدن و وجود مردماني عاشق و دلباخته اهل بيت(ع)، خانه‌اي ساخته‌اند که از نواي موذن‌زاده تا اشعار يحيوي دل هرکس را بي اجازه تسخير مي‌کند.
همانگونه که مردم صافدل و پاکباز در ايام محرم دست به درگاه حضرت حق برداشته و عاشقانه مي‌گويند: بارالها، حسيني‌مان قرار ده، دعايمان اين خواهد بود که، بارالها حسيني‌مان قرار ده، الهي‌آمين.
آیین عزاداری محرم با ۶۰۰سال قدمت در اردبیل
